Po ndërhyj sërish, ngaqë i çmoj shume fjalët që janë propozuar, por nuk është se e ndriçojnë deri në fund këtë koncept. Kjo është diçka që duhet sqaruar, se ka dallime të mëdha: fjalët ‘delikt’, ‘shkelje administrative’ apo ‘shkelje penale’ (nëse është fjala për kundravajtjet gjithnjë), nuk e japin konceptin e “tort law”, që do të duhej të përkthehej “përgjegjësi jashtëkontraktore”. <br /><br />Aq më shumë vështirësohet kuptimi i konceptit kur ‘e drejtë civile’ përdoret njëherë e shoqëruar me ‘e drejtë penale’, herë tjetër me ‘e drejtë romake’. Kjo e prish barazimin tërësisht. S’dimë më, se ku t’i hedhim sytë dhe çfarë të mendojmë. <br />Ndaj, më lejoni të bëj një parantezë.<br /> <br />Një narrativë e parë është ajo, që të drejtën civile (civil law) ia kundërvë të drejtës anglosaksone (common law) dhe një narrativë e dytë është ajo që të drejtën civile ia kundërvë të drejtës penale. <br /><br />Të gjitha “fajet” për narrativën e parë i ka Napoleoni. Pse? Çfarë do të thotë narrativa e parë? <br /><br />Në narrativën e parë flasim për një familje të gjerë të së drejtës me degëzime të shumta – që njihet si familja e sistemeve të së drejtës civile. Kjo familje (ku hyjnë e drejta gjermane, franceze, italiane, polake, shqiptare, etj) është një familje, tek e cila ka pasur ndikim të jashtëzakonshëm Kodi Civil i Napoleonit. Pra, ky Kod Civil napoleonik ka bërë që sistemet e së drejtës në Gjermani, Francë, Itali, Poloni, Shqipëri, të njihen si sisteme që janë pjesë e familjes së ‘civil law’ (prej Napoleonit dhe kodit të tij civil).<br /> <br />Sakaq, po të njëjtat sisteme kanë huazime të shumta nga e drejta romake. Prandaj, njihen edhe si sisteme të traditës të së drejtës romake.<br /> <br />Kështu, në shumicën e kontinentit evropian (përjashto Britaninë), kemi sisteme të së drejtës që kanë tipare të spikatura nga Kodi Civil i Napoleonit dhe nga e Drejta Romake, prandaj njihen si: <br />• sisteme që i përkasin familjes të së drejtës civile (Napoleoni krijoi një familje me Kodin e tij Civil); ose <br />• sisteme të së drejtës që i përkasin traditës të së drejtës romake. (në Romën e Lashtë kemi trungun pra, paraardhësit. Paraardhësit e familjes moderne të së drejtës civile (të gjitha degëzimeve të saj prej Napoleonit) janë romakët e lashtë.<br /><br />Në këtë narrativë, e drejta civile dhe e drejta romake nuk rrinë përballë, por rrinë përkrah. <br /><br />Në këtë narrativë, e drejta civile rri përballë të drejtës anglosaksone. <br /><br />Nga ana tjetër kemi traditën britanike, ose anglosaksone, që njihet si ‘common law’. Në fakt, ka një autor të shkëlqyer britanik William Blackstone, i cili ka shkruar për herë të parë në mënyrë të kuptueshme nga të gjithë për ‘common law’ duke e titulluar kryeveprën e tij “Commentaries on the Laws of England” (këtu thotë, që ligjet që funksionojnë në Britani janë të përziera – anglosaksone). Kështu, pra, e drejta e common law është e drejtë anglosaksone, e cila ka gjetur përhapje të gjerë në SHBA.<br /><br />Narrativa e parë: [e drejtë civile (e drejtë romake)] vs. [e drejtë anglosaksone] Ndryshe, [Kontinenti evropian nën kodin civil të Napoleonit dhe nën ndikimin e traditës romake] vs. [Britania me ligjet e saj të përziera].<br /><br />Në narrativën e dytë e drejta civile rri përballë të drejtës penale brenda sistemit të së drejtës të një shteti! Këtu nuk kemi më familje, por vetëm një shtet me të drejtën e vet.<br /><br />Ku dallojnë e drejta civile nga e drejta penale? Dallimi lidhet me marrëdhënien juridike që krijohet.<br /> <br />Në marrëdhënien juridike që krijohet në të drejtën civile, palët janë në pozitë juridike të barabartë (të njëjtë!). Kjo pozitë e njëjtë nënkupton që asnjë palë nuk i imponon dot palës tjetër vullnetin e saj, por marrëdhënia juridike krijohet me KONSENSUS! Shprehje e konsensusit është, ndër të tjera, kontrata.<br /><br />Në marrëdhënien juridike që krijohet në të drejtën penale, palët nuk janë në pozitë të barabartë juridike, por njëra prej tyre ka EPËRSI ndaj palës tjetër. Ajo palë që ka epërsi ndaj palës tjetër përkon me një institucion shtetëror. <br />Në një proces penal, sigurisht, palët kanë barazinë e armëve, por kjo nuk duhet ngatërruar në këtë diskutim. Ai është më i gjerë se një proces. Epërsia do të thotë, që ke të drejtë të shtrëngosh dikë të sillet në një mënyrë të caktuar.<br /> <br />Në ndërtimin e normës juridike kjo shprehet në normat urdhëruese të Kodit Penal (të detyrojnë të sillesh në një mënyrë të caktuar) vs. normat lejuese të Kodit Civil (të këshillojnë të sillesh në një mënyrë të caktuar). Sidoqoftë, normat në Kodin Civil, në raste të rralla, mund të kenë edhe natyrë urdhëruese (shtrënguese). <br />Kështu për shembull, ‘e drejta e emrit’ e parashikuar në Kodin Civil është një e drejtë që shtrëngon të gjithë të tjerët të mos cenojnë emrin e dikujt. <br />Thelbi i ‘tort law’ është natyra shtrënguese e normave në të drejtën civile.<br /> <br />Tani, ‘tort law’ është në pikëprerjen e këtyre dy sferave. Sipas mendimit tim, vendosja më e afërt e ‘tort law’ në të drejtën materiale dhe proceduriale shqiptare, do të ishte atje ku viktima mund ngrejë akuzë private (t’i bashkëlidhet prokurorit) SI DHE në kuadër të këtij procesi të kërkojë dëmshpërblim. Kështu ligji shqiptar parashikon ‘viktimën akuzuese’ dhe ‘paditësin civil’ në procesin penal. <br />Kur këto të dyja pikëpriten, atëherë kemi të bëjmë me ‘tort law’. Këtu, norma shtrënguese parashikohet në Kodin Procedurial Penal. <br /><br />Por, ka raste (tepër të rralla), kur norma shtrënguese parashikohet edhe në Kodin Civil. Këtu, do të kishim një tjetër ‘tort law’, por vetëm atje, ku ligji civil e parashikon shprehimisht dëmshpërblimin për sjellje jashtë kontraktore. (ajo që më vjen ndërmend: ‘e drejta e moscenimit të emrit’). <br /><br />Pra, edhe njëherë: ‘tort’ në Shqipëri do të ishte ‘përgjegjësia jashtëkontraktore’ e cila shprehet më shumë në KODIN E PROCEDURES PENALE se në atë CIVIL dhe gjendet atje ku kemi pikëprerjen e viktimës akuzuese me paditësin civil. <br /><br />Menyra me e mire per ta perkufizuar: [pergjegjesi jashtekontraktore]